انواع بستر کشت گل و گیاه از منظر تجاری
مفهوم خاک و انواع آن در علم خاک شناسی دارای تعاریف و طبقه بندی متنوعی است اما در این مقاله قصد داریم به زبان ساده با انواع خاک آشنا شویم و بدانیم منظور از انواع خاک موجود در بازار که در زمان خرید یک گیاه آپارتمانی، کاکتوس و یا هر نوع گل و گیاه دیگر که به عنوان خاک گلدان و یا بستر کشت از آن نام برده می شود چیست. بستر کشت توده و محیطی است که بتواند گیاهان را در خود پرورش دهد یعنی علاوه بر استقرار و استحکام ریشه در آن، امکان تبادل آب و عناصر غذایی را فراهم آورد. خاک به عنوان مهمترین بستر کاشت گل و گیاه شناخته می شود و به مجموعه ایی از ذرات شن و ماسه و رس در کنار هم اتلاق می شود که گاهی درصد کمی مواد آلی در آن دیده می شود. به عبارت بهتر خاک شامل مجموعه ایی از ذرات همگن و متشکل از 45 درصد ذرات معدنی، 50 درصد منافذ و حدود کمتر از 5 درصد مواد آلی است. با این توضیح مختصر و قبل از آنکه به معرفی انواع خاک و موارد استفاده از آنها بپردازیم لازم است ابتدا با مفاهیمی که شناخت انواع خاک را تسهیل می کند آشنا شویم:
بافت خاک
به درصد تشکیل دهنده ذرات معدنی خاک از منظر قطر و اندازه ذرات، بافت خاک Texture گفته می شود، که از این حیث می توان بافت خاک را به سه دسته کلی شنی، سیلتی و رسی طبقه بندی نمود. به این ترتیب خاک رسی دارای ریزترین قطر ذرات و خاکهای شنی دارای بیشترین قطر هستند؛ در این طبقه بندی، خاک سیلتی از نظر قطر ذرات حد وسط بین شن و رس قرار دارند. همچنین به خاک های شنی خاک سبک و به خاکهای رسی به لحاظ تراکم بیشتر، خاک سنگین گفته می شود. حال آنکه در کلیه بافت های خاکی امکان حداقلی جوانه زنی و رشد و نمو گیاهان وجود دارد و برخی از گونه های گیاهی به دلیل خصوصیات ژنتیکی قادر به گسترش ریشه در خاک های رسی و برخی دیگر نیاز به بافت سبک دارند؛ اما بافت خاکی که به عنوان خاک زراعی یا کشاورزی در بازار مصطلح است دارای نسبت برابری از ذرات شن و سیلت و رس در خاک است که به عنوان بهترین بافت خاکی جهت پرورش گل و گیاه شناخته می شود، همچنین بافت خاک زراعی را که از هر سه نوع ذرات شن، سیلت و رس به یک اندازه داراست خاک لومی هم می نامند که این اصطلاح در منابع مطالعاتی بیشتر کاربرد دارد.
ساختمان خاک
در مقابل بافت خاک اصطلاح ساختمان خاک Structure، یا همان دانه بندی خاک مطرح است، که در یک تعریف ساده به نحوه قرار گرفتن ذرات شن و سیلت و رس در کنار هم در یک برش خاک (پروفیل خاک) اطلاق می شود، بسیاری از خواص فیزیکی خاک مانند حرکت آب، تهویه، انتقال حرارت، وزن مخصوص ظاهری و فضای منافذ به ساختمان خاک بستگی دارد. در واقع طی عملیات شخم، زهکشی، دادن کود حیوانی و آهک زدن که برای بهبود وضعیت فیزیکی خاک انجام می‌شود، روی ساختمان خاک اثر می گذارد ولی تاثیری روی بافت آن ندارد. همانطور که گفته شد یکی از عوامل تغییر دهنده ساختمان خاک عملیات خاک ورزی مناسب است که تا حدود زیادی به تخلخل خاک می افزاید و اصطلاحا آن را پوک می کند، تخلخل کافی در خاک های پوک سبب گردش آسان آب و جابجایی مناسب آب و هوا و زهکش مناسب خاک می شود. برعکس استفاده از ماشین آلات سنگین و تعدد عملیات مکانیزه خاکورزی منجر به تراکم بیشتر و فشرده شدن خاک می شود.
میکرواورگانیسمهای خاک
در کلیه خاکها موجودات زنده مشاهده می شوند، که تعداد آنها ارتباط مستقیم با میزان مواد آلی موجود در خاک و تخلخل آن دارد. در خاکهای پوک به دلیل تهویه مناسب و رطوبت کافی امکان رشد و نمو موجودات زنده یا همان میکرواورگانیسمهای خاک نظیر باکتریها، قارچ ها، لاروها، و کرمها و غیره به خوبی فراهم می شود. فعالیت میکرواورگانیسمهای خاک باعث پوسیده شدن و تجزیه مواد آلی گیاهی و جانوری در خاک شده که در اثر این فعل و انفعالات عناصر غذایی لازم جهت تغذیه و رشد و نمو گیاهان و تبادل آنها بین ریشه و خاک فراهم می شود. هر چه تعداد میکرواورگانیسمها در خاک بیشتر باشد نشان از وجود مواد غذایی بیشتر و شرایط ساختمانی بهتر خاک دارد که این امر به صورت غیر مستقیم تاثیر به سزایی در کیفیت محصولات و پرورش بهتر گل و گیاه دارد. یکی از بهترین میکرواورگانیسمهای موجود در خاک کرم های خاکی هستند که بر اثر فعالیت آنها خاک غنی تر و پوک تر خواهد شد.
هوموس
در خاک های غنی از مواد آلی مانند بقایای گیاهان و جانوران و در اثر فعالیت های میکرواورگانیسم ها در خاک، مواد آلی پوسیده و تجزیه می شوند و به عناصر قابل جذب برای گیاه تبدیل می شوند به نحوی که در اثر این فعل و انفعالات خاک تبدیل به ماده چسبنده و سیاه رنگی به نام هوموس می شود. هوموس بسیار مفید بوده و هر چه درصد تیرگی خاک هوموسی بیشتر باشد خاک ما حاصلخیزتر خواهد بود. هوموس به دلیل کم بودن قطر ذرات و مساحت بالا، چیزی شبیه دانه های رس است و دارای نقش کلوئیدی است، کلوئید های خاک به عنوان ایستگاه هایی برای تبادل آب و عناصر غذایی شناخته می شوند که در مجاورت تارهای کشنده ریشه و فشار اسمزی ناشی از آن تبادل به راحتی صورت می گیرد.
امروزه به دلیل فقر سالانه منابع آلی خاک اقدام به تولید و یا وارد کردن محلول های هوموسی تحت عنوان هیومیک اسید کرده اند که به نسبت به هوموس طبیعی از کارایی بسیار پایین تری برخوردار است. حال با توجه به اینکه منابع طبیعی خاک حاصلخیز به دلایل گوناگون نظیر فرسایش و تخریب کم است، با خاک سازی و مخلوط کردن پارامترهای لازم، شاهد نمونه های متنوعی از انواع خاک هستیم که تحت اسامی مختلف در بازار به فروش می رسد. تنوع بالا و اسامی مختلف خاک های موجود در بازار باید مبین دو مولفه مهم باشد: اولا دارای بافت لومی بوده و ثانیا سرشار از مواد آلی باشد، بدین ترتیب هم به دلیل تخلخل و منافذ بالا امکان تهویه هوا و گردش آب فراهم است، هم زهکشی آب بخوبی صورت می گیرد و هم در مدت زمان کمتری دانه بندی هوموس در آن تشکیل شده و طی عملیات خاک ورزی از ساختمان خوبی برخوردار خواهد شد.
حال با توجه به توضیحات بالا و آشنایی با مفاهیم کاربردی مورد نیاز به معرفی انواع خاک مخصوص باغچه، گلدان و غیره و نیز کاربرد آنها می پردازیم:
خاک شنی:
خاک شنی در کشاورزی به خاکی اطلاق می شود که بافت آن را، حدود 40 درصد، ذرات بسیار درشت (حدود 1 الی 2 میلیمتر) تشکیل داده باشد. این خاک بافت درشت و سبکی دارد و به دلیل تخلخل بالا و منافذ درشت ظرفیت نگهداری آب پایینی دارد و زهکشی در آن به خوبی انجام می شود. تبادل مواد غذایی در این گونه خاک ها بسیار کم است از این حیث خاک های شنی را به عنوان خاک فقیر می شناسند. از این خاک بیشتر برای کشت گیاهان غده ایی و ریشه ایی استفاده می شود چرا که بافت سبک آن به خوبی اجازه رشد غده ها و پیاز ها را در خاک می دهد. آبیاری در این خاک باید مرتب انجام شود (به خصوص در فصول گرم سال) تا از تنش خشکی و کم آبی جلوگیری شود. همچنین از خاک شنی برای ریشه دار کردن قلمه ها به دلیل جوانه زنی آسان مریستم انتهایی ریشه در بافت سبک استفاده می شود.
خاک رسی:
خاک رس در کشاورزی به خاکی اطلاق می شود که بافت آن را، حدود 40 درصد، ذرات بسیار ریز (حدود 0.02 میلیمتر) تشکیل داده باشد. این خاک بافت سنگین و متراکمی دارد و قابلیت نگه داشت آب آن بالاست و زهکشی آن به مراتب پایین است. ذرات ریز خاک رس خاصیت کلوئیدی دارد، به عبارت دیگر ذرات ریز رس به دلیل سطح بیشتر و خاصیت بار الکتریکی منفی به عنوان ایستگاه تبادل آب و مواد غذایی با تارهای کشنده ریشه ایفای نقش می کنند. از این خاک بیشتر برای کاشت چمن و گیاهانی با ریشه افشان که برای دوام و استقرارشان نیاز به بستری با بافت متراکم تر دارند استفاده می شود. باید توجه داشت آبیاری بیش از حد در این بافت خاکی به دلیل زهکشی پایین، سبب گندابی شدن و پوسیدگی ریشه می شود.
خاک برگ:
خاک برگ از پوسیده شده مواد آلی نظیر شاخ و برگ درختان، چمن های قیچی شده، علفهای وجین شده(بدون گل و بذر) و غیره به واسطه فعالیت میکرو اورگانیسمها بوجود می آید. در اثر پوسیده شدن کامل و فعل و انفعالات شیمیایی که در این مواد صورت می گیرد تبدیل به ماده چسبناک و سیاه رنگی به نام هوموس می شود که بسیار مغذی است؛ اما خاک برگ در مراحل اولیه برای گلها و گیاهان ارزش غذایی خاصی ندارد و فقط بخاطر سبک بودن و قابل نفوذ کردن خاک از آن استفاده می شود. از خاک برگ به عنوان یکی از خاکهای بستری برای گیاهان زینتی و آپارتمانی استفاده می شود.
خاک برگ را می توانید از گلفروشی ها خریداری کنید البته تولید خاک برگ در منزل در شرایطی که زمان داشته باشید کار راحتی است. برای تولید خاک برگ در منزل، ابتدا گودالی را در حیاط حفر کنید و برگهای خزان شده ی حیاط، کوچه و خیابان را جمع آوری کرده در گودال بریزید. همچنین می توانید باقیمانده سبزیجات و پوست میوه ها و تفاله چای را پس از خشک کردن به این ترکیب اضافه کنید. توجه داشته باشید که ابتدا حتما این ضایعات را خشک کنید تا مخلوط ماده آلی حاصل شده عاری از قارچ های ساپروفیت باشد. در شرایطی که شاخ و برگ درختان به مقدار کافی در دسترس نیست می توانید مواد دیگری نظیر پوست گردو، بادام، پسته، فندق، انواع کاغذ باطله، استخوانهای مرغ و ماهی، شاخه های نازک هرس شده، ضایعات چمن و هر موادی که برای گیاه مضر نباشد، در گودال بریزید. در هر مرحله ریختن ضایعات در گودال با گام برداشتن آنها را متراکم کنید، سپس مقدرای اوره به روی محتویات گودال بریزید(در شرایطی که کود اوره در دسترس نیست می توانید کمی روی محتویات ادرار کنید) و حدود 5 سانت روی آن خاک بریزید، سپس ضایعات جدید را در گودال اضافه کنید. این مراحل می تواند چندین بار تکرار شود تا گودال کاملا پر شود. این ترکیب باید در زیر خاک حدود 6 ماه تا یک سال بماند تا کاملا پوسیده شود بهتر است ماهی یکبار بوسیله بیل یا بیلچه آنرا زیر و رو نمایید و چند تکه ذغال نیز جهت جلوگیری از آلودگی قارچی در آن بیندازید. زیر و رو کردن به فرایند پوسیده شدن کمک می کند. سال بعد برای آزمایش چند برگ را از داخل برداشته و یک تلنگر به آن بزنید. در صورت از هم پاشیده شدن خاک برگ شما آماده است. پس از بیرون آوردن خاک برگ از داخل گودال آن را الک کرده ضایعات آن را جدا کنید و در پایان برای ضد عفونی آن از قارچ کش استفاده کنید.
خاک کشاورزی یا زراعی:
از حیثبافت خاک، لومی است، یعنی دارای نسبت برابری از ذرات شن و سیلت و رس است، همچنین باید مقداری کود دامی پوسیده و سبوس به عنوان مواد آلی به همراه داشته باشد. این خاک به عنوان بهترین خاک جهت پرورش گل و گیاه شناخته می شود، که به عنوان خاک زراعی یا کشاورزی در بازار مصطلح است و دارای مرغوبیت خوبی به لحاظ کشت است. جهت ساخت و تولید خاک زراعی در منزل برای گلدان بایستی خاک رس، ماسه و ترکیبی از خاک برگ و کود را به نسبت یک سوم خوب با هم مخلوط کرده و مورد استفاده قرار دهید. بهتر است خاک ساخته شده را مدتی کنار بگذارید تا کاملا آماده شود. فواید این خاک منافذ کافی و زهکش مناسب، منابع آلی به حد کفایت و دارای کلوئید کافی جهت تبادل آب و مواد غذایی با تارهای کشنده ریشه است، البته مشکلاتی که این نوع از خاک ها دارند آلودگی آنها به تخم آفات و امراض و نیز بذور علف هرز است که این نوع از مشکلات در کشت هیدرو پونیک و نیز برخی از انواع خاک ها نظیر انواع کمپوست، پرلیت، کوکوپیت دیده نمی شود.
خاک کوکوپیت:
خاک کوکوپیت نوعی بستر کاشت تهیه شده از الیاف پوست و پوشش میوه نارگیل است که می‌تواند به عنوان بستر کاشت مناسب به تنهایی و یا مخلوط با دیگر بستر‌های کاشت نظیر پرلیت و پیت ماس جایگزین خاک شود. کوکوپیت دارای قابلیت نگهداری زیاد آب است و استفاده از آن باعث صرفه جویی آب در بخش کشاورزی می‌شود.همچنین تهویه مناسب و عاری بودن از آفات و بیماری از دیگر فواید این بستر کشت می باشد. امروزه از کوکوپیت در کشت هیدروپونیک خانگی و تجاری به طور وسیع استفاده می‌شود.
کوکوپیت به صورت قالب‌های فشرده در مراکز فروش تجهیزات کشاورزی و گل و گیاه وجود دارد و اگر می‌خواهید از آن به عنوان بستر کاشت استفاده کنید، کافیست آن را خریداری کنید و در داخل آب قرار دهید. توجه داشته باشید هر ۱ کیلوگرم کوکوپیت فشرده بعد از قرار گرفتن در آب و جذب رطوبت، می‌تواند به ۱۵لیتر کوکوپیت مرطوب تبدیل شود که بسته به سایز گلدان و نوع گیاه، می‌توانید آن را به تنهایی یا مخلوط با دیگر بستر‌های کاشت مانند پرلیت، پیت ماس، خاک اره و … در گلدان قرار دهید.
خاک پرلیت:
خاک پرلیت به دانه‌های کوچک، سبک و سفید رنگی گفته می‌شود که در بیشتر انواع خاک گلدانی وجود دارد. این ماده نوعی سنگ آتشفشانی است که جهت استفاده در باغبانی و کشاورزی استخراج شده و آن را حرارت می دهند. حرارت باعث می‌شود مقدار کم آب موجود در پرلیت منبسط شود و دانه‌های پرلیت مانند پاپ کورن بترکد و ۱۳ بار از فرم اولیه‌اش بزرگ‌تر شود! در نتیجه پرلیتی که حاصل می‌شود بسیار سبک است و چگالی پایینی دارد و مانند سنگی است که از پنبه ساخته شده باشد.
از پرلیت در باغبانی به عنوان بستر کاشت به ویژه در کشت هیدروپونیک استفاده می‌شود و ترکیب آن با خاک و سایر بستر‌های کاشت مانند کوکوپیت، ورمی کولیت و … به بهبود ویژگی‌های بستر نظیر: تهویه خاک، صرفه‌جویی در مصرف آب و کود برای گیاه کمک می‌کند.
از فواید پرلیت چگالی بسیار پایین آن است و با افزودن به خاک به ویژه خاک‌هایی با بافت سنگین به سبک‌تر شدن آن خاک کمک شایانی می‌کند و در نتیجه باعث افزایش تخلخل خاک و به تبع آن بهبود تهویه و آبدهی خاک می‌شود. همچنین از دیگر فواید پرلیت افزایش قدرت نگهداری آب و مواد غذایی و تغذیه مداوم گیاه است. همیشه به اندازه مشخص و کمی از این نوع خاک در ترکیب خاک گلدان استفاده کنید چون وجود مقدار زیاد آن در خاک موجب بالا رفتن رطوبت بعد از آبیاری و یا زیاد شدن هوا در خاک گلدان خواهد شد.
خاک ورمی کمپوست:
متشکل از دو لغت ورمی (کرم خاکی) و کمپوست (کود آلی) به معنای نوعی کود آلی است، که از فعالیت کرم خاکی حاصل می‌شود. ورمی‌کمپوست حاصل فعالیت بیولوژیک نوعی کرم خاکی با نام علمی Eisenia foetida می‌باشد این جانور با تغذیه از مواد آلی موجود در طبیعت آن را به کود آلی مغذی تبدیل نموده به گونه‌ای که در حال حاضر این کود به عنوان یکی از غنی‌ترین کودهای آلی بیولوژیک شناخته شده در دنیا می‌باشد. کاربرد ورمی‌کمپوست در خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک تأثیر بسزایی دارد.
این کود اصلاح‌کننده خصوصیات فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی خاک بوده و علاوه بر وزن مخصوص کم، فاقد هرگونه بو، میکروارگانیسم‌های پاتوژن، باکتری‌های غیر هوازی، قارچ‌ها و علفهای هرز می‌باشد. ورمی‌کمپوست علاوه بر قابلیت جذب آب با حجم بالا، شرایط مناسب جهت دانه بندی و قدرت نگهداری مواد غذایی مورد نیاز گیاهان را فراهم می‌نماید. ورمی‌کمپوست حاوی عناصر غذایی بسیار غنی به ویژه ازت بوده که به تدریج آنها را در اختیار گیاه قرار می‌دهد (این نکته از نظر حاصلخیزی خاک بسیار پراهمیت است) این کود در مقایسه با سایر کودهای آلی دارای میزان عناصر اصلی غذایی بالاتری است. ورمی‌کمپوست علاوه بر عناصر ماکرو مانند ازت، فسفر و پتاسیم که در فعالیت‌های حیاتی گیاه نقش اساسی دارند حاوی عناصر میکرو مانند: آهن، مس، روی و منگنز نیز می‌باشد. علاوه بر این با داشتن موادی مانند ویتامینB12 و اُکسین عوامل محرک رشد گیاه را فراهم می‌آورند. معمولاً نسبت کربن به ازت(C/N) ورمی کمپوست ۱۵ تا ۲۰ بوده و طول دانه‌های خشک آن بین ۱ تا ۵ میلیمتر متغیر است. هوموس آن نیز ۲۰ درصد وزن خشک می‌باشد. به‌طور خلاصه ورمی کمپوست نوعی کود سبز است که از مواد زاید آلی به کمک ارگانیسم‌های مفید تهیه می‌شود که دارای عناصر مغذی لازم و کافی برای تولید محصول مناسب و سالم است.
خاک ورمی کولیت:
ورمیکولیت (Vermiculite) یک ماده معدنی سیلیکاته است که در اثر گرم شدن، منبسط می شود. ورمیکولیت منبسط شده دارای ویژگی های منحصر به فرد و متنوعی نظیر وزن سبک، صرفه جویی در انرژی (زمانی که به عنوان عایق استفاده می شود)، غیر قابل اشتعال، بسیار جاذب، PH خنثی، غیر واکنش پذیر به همه اسیدهای قوی اما قابل فشرده سازی است. این ویژگی های مطلوب به محصول اجازه می دهد به طور گسترده ای در کشاورزی، صنعت و تجارت کاربرد داشته باشد.
از خصوصیات ورمیکولیت باغبانی تمیز بودن، بدون بو، غیر سمی و استریل است.PH بطور کلی خنثی و در محدوده 7 است اما به علت حضور ترکیبات کربنات همراه، واکنش آن معمولا قلیایی است. ورمیکولیت حاوی خواص تبادل کاتیونی است. بنابراین می تواند مواد مورد نیاز ریشه گیاه شامل آمونیوم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم را در خود نگه دارد. ورمیکولیت هنگامی که با پیت ماس، کوکوپیت و یا کودهای آلی ترکیب شود باعث رشد سریعتر ریشه ها و کمک به ریشه های جوانتر می شود. این مخلوط به حفظ هوا، مواد غذایی و رطوبت کمک می کند و آنها را آزاد می کند زیرا گیاه به آنها نیاز دارد. این محصول بسیار سبک وزن است و به راحتی با خاک، کوکوپیت، ذغال، پیت ماس، کودهای آلی، آفت کش ها و علف کش ها ترکیب می شود.
خاک پیت ماس:
یکی دیگر از خاک های مناسب برای تمامی گیاهان آپارتمانی پیت ماس است نام دیگر آن خاک تورب است، این خاک از بقایای خزه‌ای به نام اسفاگنوم، جلبک‌ها و برگهای پوسیده تشکیل شده است. رنگ این خاک سیاه با دانه بندی درشت است که همین امر موجب بالا رفتن زهکشی و تنفس خوب در گیاه می شود ولی برای افزایش راندمان و عملکرد پیت ماس می توان آن را با مقدار کمی خاک باغچه و پرلیت ترکیب نمود تا یک خاک بسیار عالی و غنی برای رشد و نمو گیاهان آماده و مهیا نمود. افزودن پیت ماس به خاک های سنگین و رسی موجب بهبود تهویه و به نوعی سبک شدن خاک می‌شود همچنین افزودن آن به خاک های ماسه‌ای سبب حاصلخیزی بیشتر و افزایش قدرت نگهداری آب می شود.
کشت بدون خاک (هیدرو پونیک):
حال که با انواع خاک آشنا شدیم خالی از لطف نیست که با کشت هیدروپونیک یا آب‌کشت، یکی از روش‌‌‌های خلاقانه تولید محصولات کشاورزی بدون نیاز به خاک و سم و با کم ترین نیاز آبی (با استفاده از محلول مغذی) آشنا شویم.
اصطلاحی در علم باغداری است که به روشی در صنعت کشاورزی مدرن امروز جهان اشاره می کند که گیاه، به جای آنکه مثل روش سنتی همیشگی، در خاک، رشد و نمو پیدا کند، در سیالی از محلول های غذایی قرار می گیرد تا بستر هماهنگی جهت رشد گیاه به صورت هیدروپونیک (HYDROPONIC) فراهم شود. در روش هیدروپونیک، آلودگی خاک، مشغله ذهنی گلخانه دار نیست و نیازی به ضد عفونی نخواهد بود زیرا اساسا از خاک که منبع آلودگی و بذر علف های هرز است استفاده نمی شود و از سنگ های آذرین متخلخل، لیکا و غیره به عنوان بستر کشت استفاده می شود. در این سیستم چون آب به صورت چرخشی در حرکت است، در مصرف آب صرفه جویی شده و هزینه تمام شده تولید، کاهش پیدا می کند. آنچه در تولید به روش هیدروپونیک اهمیت دارد، لوله کشی به منظور آبرسانی است که همین صرفه جویی در منابع آب، هزینه تمام شده سرمایه گذاری و بازدهی تولید را ارتقا می دهد. مشاوره با متخصص کشاورزی جهت طراحی و استقرار گلخانه هیدروپوینک، اهمیت فراوان دارد.
